بررسی ویژگی‏های زبانی طبقات الصّوفیه خواجه عبداللّه انصاری با نگاهی به برخی از دیگر متون نوشته شده در حوزه هرات (قرن چهارم تا نهم هجری)

زبان فارسی نو یک کلیّت یکسان نمودیافته در همه متون و نوشته های فارسی نیست بلکه این زبان در پاره‏ای از حوزه‏های جغرافیایی با گونه های گفتاری و محلّی آن حوزه ها آمیخته و برخی از واژه ها، ساخت ها و آواهای آنها رابا خود همراه کرده است. درنتیجه در حوزه های گوناگون، گونه های تازه ای از زبان فارسی پدیدآمده که گاه از نظر صرف‏ونحو، واژه، آوا و معنا با یکدیگر تفاوت دارند. همین ناهمخوانی‏ها هستند که می توانند بخش مهمّی از ویژگی های سبکی یک حوزه را در رویارویی با حوزه یا حوزه های دیگر مشخص کنند. یکی از حوزه های قابل بررسی، هرات است. در این منطقه جغرافیایی از دیرباز بزرگان علم، ادب و عرفان زندگی می کرده و گاه تألیفاتی از خود باقی‏گذاشته‏اند. خواجه عبدالله انصاری یکی از عالمان و متصوّفه این دیار است که آثار چندی از او به قلم خود یا شاگردانش به جامانده است. موضوع رساله حاضر بررسی زبان طبقات‏الصّوفیه به عنوان یکی از متون برجسته به جامانده از حوزه هرات در قرن پنجم (دوره اول فارسی دری) است که بررسی زبان آن به عنوان نمونه‏ای از زبان کهن و یا گونه زبانی قدیم هرات، می‏تواند پایه بررسی متون دیگری باشدکه پس از آن در هرات نگاشته شده ‏اند. بررسی متن طبقات الصّوفیه به عنوان نمایان کننده ویژگی های زبانی متون متعلّق به زبان قدیم هرات، می تواند گوشه‏ای از حرکت بزرگ کشف ویژگی‏های گونه های مختلف زبان فارسی در دوره ها و حوزه‏های متفاوت را سامان داده و درنتیجه موجب شود تا به مرور درآینده برداشت صحیحی از چگونگی شکل‏گیری و سیر تحوّل زبان فارسی به دست آید. سرانجام بررسی ویژگی های زبانی طبقات در چهار مبحث کلّی ویژگی‏های صرفی‏ونحوی، واژگانی، آوایی و معنایی و استفاده از نظرات صاحبنظران این حوزه نشان داد بسیاری از ویژگی‏های خاص طبقات، به زبان فارسی دوره اول، بسیاری به منطقه خراسان و برخی نیز به تعلّق آن به حوزه جغرافیایی هرات مربوط می‏شود. کاربردهای زبانی منحصر بفردی در طبقات نظیر استفاده فراوان و شایع از فعل ربطی «اید»، به کارگیری پسوند «آمار» در ساخت برخی کلمات، وجود پسوند نام‏آوا‏ساز «ـَست»، صرف ویژه مضارع فعل «بودن» و «باشیدن»، کاربرد ساخت کُنایی یا ارگتیو در فعل ماضی، استفاده از برخی واژه‏های منحصر به این حوزه جغرافیایی و اظهارنظر برخی صاحبنظران درخصوص وجود گویش کهن در هرات، نشان می‏دهد که در این حوزه، گونه هروی رواج داشته که طبقات‏ انصاری به آن متعلّق است. روش انجام این پژوهش، توصیفی-تحلیلی بوده و اطّلاعات لازم، با استفاده از منابع کتابخانه‏ای فراهم شده است.